Շուշիի ամրոցը (Շուշի-բերդը) առաջին անգամ հիշատակվել է XVIII դարում: Վարկածներից մեկի համաձայն` Շուշիի ամրոցը հայտնի է որպես Շիկաքար, որտեղ Սահղ Սմբատյանը հաղթել է արաբական բանակին: Այս ամրոցը կոչվում են նաև Քարագլուխ, Քար, Շոշ` Շոշի սղնախ անուններով: Հնագիտական պեղումները հաստատեցին մեկ այլ տարբերակ, ըստ որի XVII դարում ամրոցը կառուցվել է հայկական մեկ այլ ամրոցի տեղում:
Ուշադրության՝ կենտրոնում են Արգիճի գետը, Արմաղան լեռը, Արփա գետը Անհրաժեշտ իրեր.
Քնապարկ, մեկանգամյա օգտագործման սպասք, տոպրակ_ձեռնոց, անձնական հիգիենայի պարագաներ, արևապաշտպան գլխարկներ, արևապաշտպան քսուկ, մարզահագուստ, տաք հագուստ, փոխնորդ կոշիկներ, գուլպաներ, բրդուճներ առաջին օրվա համար, սեղանի ինտելեկտուալ խաղեր, ֆոտոխցիկներ
I-օր, Առավոտյան ժամը 9:20 շարժվեցինք, առաջին կանգառը հայրավանքն էր որտեղ կային շատ-շատ խաչքարեր և տապանաքարեր, մեր մյուս կանգառը Սելիմի Քարվանատանն էր: Այնտեղ մի շատ զարմանալի բան կար, որ Մայիս ամսին այնտեղ ձյուն և սառույց կար: Երբ հասանք Արատես ես ուրախացա որովհետև հոգնել էինք, դասավորեցինք իրերը և հանգստացանք որովհետև հանգստյան ժամ էր: ժամը 9:00 գնացինք խարույկ վառեցինք և խորոված կերանք, և գնացինք քնելու:
II-օր, Զարթնեցինք 8:00, հագնվեցինք և գնացինք մարզանքի: Հետո գնացինք ճաշարան, իսկ հետո դարձյալ հանգստյան ժամ էր, որից հետո գնացինք քայլքի, գնացինք Արատեսի վանք, և մտանք քարանձավի մեջ: Որի միջով հոսում էր մի գետ որը Արատես գետն էր, համտեսեցինք այդ գետի ջրից որը մեր դուրը շատ եկավ այն շատ սառը, պաղ, և համեղ էր: Որտեղից հետո կատարեցինք չափումներ Ընկեր Գրետայի հետ մեր սենյակում: Գիշերը խարույկ վառեցինք և Ընկեր Արմինեն ասեց.
-Որ մեր Արատեսը համարվում է վերջացած, որովհետև մեզ վաղը պետք էր լքել Արատեսը: Խարույկից հետո գնացինք քնելու:շ
III-օր, այդ օրը մարզանք չարեցինք, զարթնեցինք և հավաքվեցինք, հավաքեցինք մեր իրերը և քնապարկերը: Գնացինք նախաճաշելու, նախաճաշելուց հետո բերեցինք իրերը ավտոբուսի մեջ տեղավորեցինք և գնացինք: Առաջին կանգառը եղավ Սմբատաբերդում որը 3000 մետրանոց սար էր, մենք հաղթահարեցինք այն: Վերևում մի քանի րոպեանոց ընդմիջում արեցինք և իջանք ներքև: Ընդհանուր ճանապարհը բարձրանալու և իջնելու տևեց 3 ժամ 6 րոպե 31 վայրկան որից հետո եկանք Երեվան ժամը 6:00-ին հասանք տեղ և գնացինք տներով:
Այսօր ընկեր Գրետայի հետ կազմեցինք այսպիսի խնդիրներ՝
Մեղվի փեթակն ունի ուղղանկյունանիստի տեսք: Նրա չափումներն են՝ բարձրություն 44 սմ, երկարություն 35 սմ, լայնություն 35 սմ:
Ծավալ՝ 44*35*35=53900 սմ խոր.
փեթակի կափարիչն ունի քառակուսու տեսք որի կողմը 57 սմ է,
կափարիչի մակերես՝ 57*57=3249 սմ քառ.
Խնդիր 1. Մեկ մեղվով շրջանակը արժի 5000 դրամ: Որքա՞ն պետք է վճարի մեղվաբույծը որպիսզի գնի 9 այդպիսի շրջանակ ունեցող մեղվաընտանիք գնելու համար:
Լուծում՝ 5000*9=45000
Պատ.՝ 45000
Որքա՞ն վճարեց մեղվաբույծը, եթե գնեց 15 այդպիսի մեղվաընտանիք:
Լուծում՝ 15*45000=67500 դրամ
Պատ.՝ 67500 դրամ:
Խնդիր 2. Մեկ լիտր բանկայում տեղավորվում է 1 կիլոգրամ 500 գրամ մեղր: Որքա՞ն մեղր կտեղավորվի 4 լիտրանոց բանկայում:
Մարզկենտրոնը` Իջևան Տարածաշրջանները` Իջևանի շրջան, Նոյեմբերյանի շրջան, Բերդի շրջան Քաղաքային համայնքների թիվը` 5 համայնք՝ Իջևան, Դիլիջան, Բերդ, Նոյեմբերյան, Այրում: Գյուղական համայնքների թիվը` 60 համայնք Ընդհանուր տարածքը` 5.8 կմ² Բնակչության ընդհանուր թիվը (ըստ 2009թ.ի հունվարի 1-ի)` 134.1
Ընդհանուր նկարագրություն
Տավուշի մարզը գտնվում է Հայաստանի Հանրապետության հյուսիս-արևելքում, Փոքր Կովկասի լեռնահամակարգի արտաքին շարի վրա, որը բաղկացած է Վիրահայոց, Գուգարաց, Միափորի, Արեգունու և Փամբակի լեռնաշղթաներից: Դրանցից կենտրոնական դիրք են գրավում Գուգարաց լեռները, որոնք բնական ջրաբաժան են Անդրկովկասի խոշոր Կուր գետի Դեբեդ և Աղստև վտակների միջև:
Մարզի տարածքը մ.թ.ա. եղել է Ուրատու պետության /Արարատյան թագավորություն/, ապա Մեծ Հայքի հյուսիսային բդեշխության կազմի մեջ: Իսկ ներկայիս Դիլիջանն իր շրջակայքով հանդիսացել է Այրարատ նահանգի Վարաժնունիք գավառի մի մասը, որը նպաստավոր բնակլիմայական պայմանների շնորհիվ հայոց թագավորական ընտանիքին ծառայել է որպես հանգստավայր և որսարան: IX դարում, հայկական պետության վերականգնման պահից, եղել է Բագրատունյաց թագավորների տիրույթներում, իսկ 1918-ի մայիսից` հայկական առաջին հանրապետության ստեղծումից ի վեր, նրա կազմում և վարչատարածքային նոր միավոր մարզ է դարձել 1995-ի դեկտեմբերին:
Տավուշի մարզը զբաղեցնում է 2704 կմ2 տարածք, որի կեսը պատված է խառն անտառներով: Հարավում և հարավ-արևելքում սահմանակից է ՀՀ Գեղարքունիքի մարզին և Կոտայքի մարզին, արևմուտքում` Լոռու մարզին, իսկ հյուսիսում` Վրաստանի Հանրապետությանը, արևելքում և հյուսիս-արևելքում Ադրբեջանի Հանրապետությանը, որի հետ շփման գիծը 300 կմ է:
Մարզի բնակչությունը
Հնագիտական ուսումնասիրություններով ապացուցվում է, որ Տավուշի մարզը բնակեցված է եղել դեռևս հին քարի դարից սկսած: Բնակչությունը մեծագույն կորուստ է կրել սելջուկյան թուրքերի և թաթար մոնղոլական արշավանքների ժամանակ: Տասնյակ հազարավոր մարդիկ կոտորվել կամ գերեվարվել են: Ամբողջ շրջաններ ամայացել են:
Բնակչության որոշ ներգաղթ նկատվել է 18-րդ դարի սկզբին, երբ Ղարաբաղի առանձին գավառներից զգալի թվով հայեր վերաբնակվել են մարզի ստորին գոտու գյուղերում:
Տավուշի մարզի քաղաքները
Տավուշի մարզի ամենախոշոր քաղաքը Դիլիջանն է: Ի սկզբանե Դիլիջանը զարգացել է որպես առողջարանային վայր, որտեղ Անդրկովկասի քաղաքներից եկող հարուստ ընտանիքներն անցկացրել են իրենց ամառային հանգիստը: Անցած դարասկզբին հայտնվել են առաջին մասնագիտական հիվանդանոցներն ու սանատորիաները: Ավելի ուշ կառուցվել են նաև արդյունաբերական ձեռնարկություններ («Իմպուլս» սարքաշինական գործարանը), կրթական ու մշակութային հաստատություններ: Այժմ Դիլիջանը հայտնի է որպես լեռնակլիմայական առողջարան: Նա միաժամանակ կարևոր արդյունաբերական կենտրոն է: Հավանական է, որ մոտակա տարիներում Դիլիջանը դառնա նաև բանկերի կենտրոնացման քաղաք:
Տավուշի երկրորդ քաղաքը մարզկենտրոն Իջևանն է: Իջևանը որպես բնակավայր համեմատաբար երիտասարդ է: Այն հիմնադրվել է 18-րդ դարի վերջերին հանքային աղբյուրի մոտ և ստացել է Քարվանսարա անունը (վերանվանվել է Իջևան 1920թ., քաղաք է դարձել ավելի ուշ): Ներկայումս Իջևանը աչքի ընկնող արդյունաբերական ու մշակութային կենտրոն է: Հայտնի են խոշոր գորգագործական ֆաբրիկան ու փայտամշակման կոմբինատը, կան մեքենաշինական, թեթև ու սննդի արդյունաբերության ձեռնարկություններ: Գործում է Երևանի պետական համալսարանի մասնաճյուղը:
Օձուն գյուղը հնագույն բնակավայր է, որն առանձնանում է յուրահատուկ ճարտարապետական հուշարձանով՝ Օձուն վանական համալիրով: Ճշգրիտ տեղեկություն վանքի կառուցման տարեթվի հետ կապված չկա, բայց, գնահատելով շենքի կառուցվածքը և այլ հատկանիշներ, կարելի է ենթադրել, որ վանքը հիմնադրվել է VII դարում։ Նաև հայտնի չէ հիմնադրի անունը. տեղանքը ստացել է իր անվանումը ի պատիվ Հովհաննես III Օձնեցու, ով ծնվել և մեծացել է այստեղ: Մականունը մեկնաբանվում է որպես օձերի հետ կռվող: Այս մականունը նա ստացել է, երբ փրկել է հայրենի գյուղը հսկայական օձից: Օձունը համարվում է միջնադարյան հայկական ճարտարապետության գոհարներից մեկը: Վանքի պատերը զարդարում են հին որմնանկարներ:
Դսեղ
Լոռվա մարզի բնական տեսարժան վայրերից մեկն է, որը տեղակայված է Դսեղ գյուղի մոտակայքում: Տեղական բնությունը շատ շքեղ է․ բոլոր նրանք, ովքեր փնտրում են հանգիստ, գողտրիկ մի անկյուն բնության գրկում, որը հեռու է քաղաքի անցուդարձից և եռուզեռից, միանշանակ, կգնահատեն այս հրաշալի վայրը։
Ծովեր լիճը հաճախ հիշատակվել է հայ նշանավոր գրող և բանաստեղծ Հովհաննես Թումանյանի աշխատություններում: Թումանյանը սիրում էր այս վայրը և հաճախ էր գալիս այստեղ իր ոչ պակաս հայտնի ընկերների հետ:
Մարզկենտրոնը` Աշտարակ Մարզի կազմավորման թիվը՝ 1995թ.ի ապրիլի 12 Տարածաշրջանները` Աշտարակի շրջան, Ապարանի շրջան, Արագածի շրջան, Թալինի շրջան Քաղաքային համայնքների թիվը` 3 համայնք.020. Գյուղական համայնքների թիվը` 112 համայնք Գյուղական բնակավայրերի թիվը` 118 բնակավայր Ընդհանուր տարածքը` 2,753 կմ² Բնակչությունը (ըստ 01.01.2002թ. տվյալների)` 168,100 Բնակչության խտությունը` 61.1/կմ²Մարզի ընդհանուր նկարագիրը
Արագածոտնի մարզը իր անունը ժառանգել է պատմական Այրարատ աշխարհի Արագածոտն գավառի անունից: Մարզի աշխարհագրական դիրքի կարևոր առանձնահատկությունն այն է, որ գտնվում է մայրաքաղաք Երևանի և ՀՀ ամենաբարձր լեռնագագաթի` Արագածի միջև: Կիսաօղակաձև գոտևորելով Արագած լեռնազանգվածը, մարզի տարածքը արևմուտքում ձգվում է մինչև Թուրքիայի հետ պետական սահմանը:
Բնական պայմանները և հարստությունները
Արագածոտնը Հայաստանի այն մարզերից է, որտեղ հանդիպում են բոլոր վերընթաց լանդշաֆտային գոտիները: Շատ են լավային ծածկույթների տակից բխող սառնորակ աղբյուրները, որոնցից սնվում են գետակները: Մարզի հիմնական ջրային զարկերակը Քասաղ գետն է` Գեղարոտ և Ամբերդ գլխավոր վտակներով: Քասաղի վրա կառուցվել է Ապարանի ջրամբարը: Հայտնի է Մաստարայի սելավային գետակը, որը հաճախ մեծ վնաս է հասցնում ցանքատարածություններին:
Մակերևույթի բարձրությունների մեծ տատանումների շնորհիվ կլիման բազմազան է: Եթե ցածրադիր հատվածում ամառը տևում է 5 ամիս (մայիս – սեպտեմբեր), ապա Արագածի մերձգագաթային հատվածում տարվա մեծ մասը ձմեռ է. այնտեղ նույնիսկ ամռան ամիսներին կարելի է հանդիպել ձնաբծերի:
Արագածի մերձգագաթային սարավանդի վրա գտնվում է Քարի լիճը: Բարձրալեռնային մասերում, լեռնամարգագետնային հողերի վրա տարածվում են մերձալպյան և ալպյան մարգագետիններ, որոնք հաճախ ընդմիջվում են քարակարկառներով ու լերկ ժայռերով: Որոշ վայրերում հանդիպում են կաղնու ոչ ընդարձակ անտառակներ:
Բնակչությունը
Արագածոտնի մարզի տարածքը Հայաստանի ամենավաղ բնակեցված շրջաններից է: Դրա վկայությունն են տարբեր վայրերում հայտնաբերված քարի ու բրոնզի դարերի նյութական մշակույթի հուշարձանները: Բնակչությունը ավանդաբար կենտրոնացված է եղել Քասաղ գետի և նրա վտակների միջին ավազաններում:
Արագածոտնի մարզն աչքի է ընկնում նաև նրանով, որ այդտեղ են հիմնականում կենտրոնացված Հայաստանում բնակվող ազգային փոքրամասնություններից եզդիները: Նրանք բնակվում են ինչպես խառը` հայերի հետ միասին, այնպես էլ առանձին գյուղերով:
Արագածոտնի մարզի քաղաքները
Մարզի ամենամեծ քաղաքը մարզկենտրոն է` Աշտարակը: Աշտարակը Հայաստանի գեղատեսիլ բնական վայրերից է: Տարածվում է Արագած լեռան հարավային ստորոտներին, Քասաղ գետի կանիոնի երկու ափերին, ծովի մակարդակից ավելի քան 1100մ բարձրության վրա:
Քաղաքն ունի բարենպաստ աշխարհագրական դիրք. գտնվում է Երևանից ընդամենը 20կմ հեռավորության վրա, Երևան-Գյումրի և Երևան-Սպիտակ-Վանաձոր ավտոխճուղիների խաչմերուկում: Քաղաքի սահմաններում այդ խճուղիները Քասաղ գետը հատում են 3 կամուրջներով: Դրանցից հնագույնը կառուցվել է 17-րդ դարում, մյուս երկուսը` մեր օրերում:
Աշտարակը 1960-ական թվականներից սկսած զարգացել է որպես Երևանի արբանյակ քաղաք:
Արագածոտնի մարզում Աշտարակից բացի կա ևս 2 քաղաղաք` Թալինը և Ապարանը:
Արագածոտնի մարզում է գտնվում Բյուրականի նշանավոր աստղադիտարանը, որը հիմնադրել և տասնամյակներ անընդմեջ ղեկավարել է աշխարհահռչակ գիտնական Վիկտոր Համբարձումյանը:
Արեն Մնացականյան 